Przymierze z ojcem wiary
Echo Księgi Rodzaju 15, 5-15
II Niedziela Wielkiego Postu Rok ?C?

Zawieranie przymierzy jest elementem strategii przetrwania w świecie, w którym nie ma równowagi sił. Słabsi, by przetrwać, zawierają pakty, aby na ściśle określonych warunkach uzyskać gwarancje bezpieczeństwa i pomocy. Oczywiście, warunki zawsze określają silniejsi. Zewnętrznym wyrazem takich umów i przymierzy są dokumenty, potwierdzane pieczęcią i własnoręcznym podpisem układających się stron. Historia ludzkości zna wiele przymierzy i doraźnych sojuszy, które miały kogoś zabezpieczyć, a nie zabezpieczyły. Polska w przededniu II wojny światowej miała podpisane aż cztery pakty i żaden nie uchronił jej przed agresją i wojenną hekatombą. Pakty mają to do siebie, że niestety można je wypowiedzieć albo łamać bez wypowiedzenia. A poza tym warto pamiętać, że każda umowa zawierana jest w kontekście innych, wcześniejszych i późniejszych.
W Starym Testamencie mamy cztery postacie, z którymi Bóg zawarł cztery różne przymierza. Pierwszym z nich było przymierze z Noem. Nie miało ono charakteru dwustronnego kontraktu. Bóg wyszedł z inicjatywą ocalenia Noego i jego rodziny, bez żadnych warunków wstępnych. Widzialnym znakiem tego przymierza była tęcza nazywana uśmiechem Boga.
Kolejne przymierze było zawarte z Abrahamem. Bóg dał mu w obietnicę potomstwa tak licznego jak gwiazdy na niebie lub ziarenka piasku na brzegu morza, a także objęcia przez ten naród w posiadanie ziemi. Więcej na ten temat powiemy sobie w dalszej części naszych rozważań. Przymierze z Mojżeszem prowadziło do powstaniu narodu wybranego, którego życie opierać się będzie na Dekalogu. Zawierało jednak konkretne warunki. Od ich spełnienia zależy nie tylko trwałość przymierza, ale w ogóle biologiczne i duchowe przetrwanie. Trwanie w przymierzu wymagało posłuszeństwa i wierności. Nieposłuszeństwo i odstępstwo ściągały przekleństwo.
Przymierze Boga z Dawidem było zapowiedzią Nowego Przymierza. W obietnicach danych przez Boga Dawidowi (2 Sm 7,8-16) pojawia się wizja wiecznego królestwa. Ta obietnica wykracza poza czas życia syna Dawida – króla Salomona, który wybudował w Jerozolimie pierwszą Świątynię. Bóg wydaje się tu zapowiadać, że przejmie tron Dawida i uczyni go swoim, aby w ten sposób zapewnić mu wieczne trwanie. Prawdziwy paradoks polega na tym, że detronizacja staje się najprawdziwszą intronizacją.
W świecie semickim istniał pewien rytuał zawierania przymierzy. Można go nazwać pierwotnym protokołem dyplomatycznym. Najpierw była preambuła, w której prezentowano strony: najpierw silniejszego, potem słabszego. Następnie odczytywano wynegocjowane warunki, które zasadniczo wiązywały słabszych, by silniejsi mogli ich ochraniać, gdy zajdzie potrzeba. Następnie zabijano i rozpoławiano zwierzęta ofiarne. Przedstawiciel każdej ze stron przechodził i wypowiadał niezwykle groźną formułę przysięgi: ?Niech się ze mną stanie tak, jak z tymi zwierzętami, jeśli kiedykolwiek miałbym nie dotrzymać warunków przymierza?. Potem wspólnie ucztowano. A potem życie weryfikowało wzajemną lojalność.
To ryzykowna formuła. Tu nie ma żartów. Niech się stanie jak z tymi zwierzętami tzn. niech zginę, niech będę poćwiartowany, niech mnie wypatroszą, jeśli miałbym nie dochować wierności przysiędze. Święci woleli raczej umrzeć, niż zgrzeszyć, my, niestety, wolimy odwrotnie!
Nie wszyscy wiedzą, jak kończy się przysięga Hipokratesa, której, niestety, lekarze już od dawna nie składają. Hipokrates, który nie znał Biblii, nie był chrześcijaninem, w taki sposób przysięgał, powołując na świadków bogów greckiego panteonu: ?Jeżeli dochowam tej przysięgi i nie złamię jej, obym osiągnął pomyślność w życiu i pełnieniu swej sztuki, ciesząc się uznaniem ludzi po wszystkie czasy; ale jeśli ją przekroczę i złamię, niech mię los przeciwny dotknie?. To wielka sztuka tak się zobowiązać i tak chcieć dla siebie.
Ślad tego rytuału mamy w omawianym fragmencie Księgi Rodzaju. Abraham zabija zwierzęta uznane później za ofiarnicze (jałówka, koza, baran, gołębica, synogarlica), patroszy je, przecina na pół i układa w taki sposób, by powstała swoista ?droga ofiarna?. Nie ma powodu, by to przymierze, jakkolwiek zawierane jest pomiędzy Bogiem a człowiekiem, miało inną formę od powszechnie obowiązującej wtedy między ludźmi.
Ciekawy jest natomiast motyw ptactwa drapieżnego, które zwęszywszy krew i mięso, zlatuje się, by żerować. Te zwierzęta to ciała obce, symbolizują przeszkody, które zawsze chcą niszczyć ludzkie przymierze z Bogiem. Może były to kruki, sępy albo inne zwierzęta nieczyste. Nieważne. Istotne jest to, że człowiek ma trzech przeciwników: świat zewnętrzny, demona i własną, upadłą naturę. Musi prowadzić walkę na trzech różnych frontach, chociaż jeden z nich jest wystarczającym polem walki. Spróbujmy skojarzyć ten epizod z ewangeliczną przypowieścią o siewcy, która mówi, że gdy jest głoszone Słowo Boże, przychodzi demon i porywa to, co zasiane jest w sercu człowieka albo z przypowieścią o chwaście, która mówi, że pod osłoną nocy przychodzi wróg i wsiewa chwast (Mt 13, 4- 30). Przypowieści pokazują, że każdy Boży zamysł, każde natchnienie Ducha Świętego znajduje przeciwnika, czasem nawet wielu, którzy na różne sposoby próbują zniszczyć relację z Bogiem. Każdy mógłby dopowiedzieć własne spostrzeżenia w tym względzie, bo każdy doznaje innych pokus i udręki. Każdy ma własne dylematy i potyka się o własne słabości.
Abraham odpędza ptactwo, to znaczy zmaga się wewnętrznie. Czuwa, by nie utracić Bożej łaski. Nie chce, by cokolwiek niszczyło zawierane przymierze. Walka okazuje się długa, trudna i męcząca. Abraham jest tak wyczerpany, że zasypia ze zmęczenia. Opanowuje go uczucie lęku i wielka ciemność, której natury nie podobna określić. Skłonny jestem uznać, że zasadniczo chodzi o ciemność duchową, która przyszła wraz z zachodem słońca. Tak właśnie bywa, że człowiek otoczony światłem Ducha Świętego, przeżywa ukrytą i ukrywaną ciemność. Niejeden ksiądz może potwierdzić, że w chwili święceń, kiedy leżał krzyżem na posadzce katedry, kiedy śpiewana była Litania do Wszystkich Świętych, bynajmniej nie miał pobożnych myśli. Trudno było mu się skupić, targały nim wątpliwości i lęki. Odganiał natrętne pokusy, by nie wstać i nie wyjść na oczach wszystkich na zewnątrz. Bliskość i realność przymierza ciążą najbardziej. I trzeba to przemóc, by przymierze trwało.
Oczywiści zawsze powraca pytanie: Kto jest gwarantem przymierza? Odpowiedź, jakiej udziela nam Księga Rodzaju, jest jedna: gwarantem przymierza jest Bóg. Człowiek nie może niczego zagwarantować. Jest jedynie słabym, śmiertelnym grzesznikiem, dlatego gwarancje, których udziela, trzeba traktować poważnie, ale z konieczną rezerwą. Znowu należy odnieść tę sytuację do Ewangelii. Pamiętamy, jak Piotr deklarował swoją wierność w obliczu możliwej niewierności innych, a nawet w obliczu grożącej mu śmierci. I co z tego zostało? Zaparcie się, poczucie winy, niesmak, wstyd i żal. Dobrze, że nie pokonała go rozpacz! (por. Mt 26,69-75).
Bóg znał Abrahama, który jak każdy człowiek był słabym, śmiertelnym grzesznikiem i dlatego nie wymagał od niego gwarancji. Zsyłając ogień na ofiarne zwierzęta, złożył niejako swój podpis, swoją pieczęć na tej umowie. Abraham dał zwierzęta ofiarne, Bóg dał ogień. Udział stron w przymierzu jest nieproporcjonalny, ale odpowiedni dla ludzkiej słabości i mocy Bożej. Bóg nigdy nie wycofuje się z zawartych umów, z danego słowa ani z dokonanych wyborów. Św. Paweł analizując historię zbawienia, a także własną, napisze: ?Dary łaski i wezwanie Boże są nieodwołalne? (Rz 11,29). To jest prawdziwie dobra nowina dla wszystkich.

Ks. Ryszard K. Winiarski

Powrót do źródeł

Echo Księgi Powtórzonego prawa 26, 4-10

I Niedziela Wielkiego Postu

Na progu Wielkiego Postu Bóg chce, byśmy wrócili do początku, czyli do źródeł wiary. Ma to zrobić nie tylko Izrael, ale także Lud Nowego Przymierza, czyli każdy z nas. Spójrzmy na ojca wiary. W chwili powołania przez Boga, jak to określa Księga Powtórzonego Prawa, był co najwyżej ?błądzącym Aramejczykiem?. Nikim więcej. Być Aramejczykiem oznaczało duchowe szlachectwo. Być Aramejczykiem oznaczało pochodzenie w prostej linii od samego Noego. Do dzisiaj dla wielu ludzi rodowód i pochodzenie jest tak ważne, że punktem honoru staje się udowodnienie swojej wiekowej genealogii. Do dzisiaj istnieją wielkie rody i dynastie, które oparły się presji czasu, np. Habsburgowie przetrwali prawie tysiąc lat dzięki kilku konsekwentnie wyznawanym zasadom. Jedną z nich były strategiczne małżeństwa, które w świecie biznesu mają swoją analogię jako tzw. wrogie przejęcia. Habsburgowie jak mantrę powtarzali dewizę: ?Bella gerant alii, tu, felix Austria, nube? – Niech inni prowadzą wojny, ty, szczęśliwa Austrio, zaślubiaj?. Dlatego obok herbowej tarczy, ród ma swój symbol. Jest nim paw, w którego ogonie znajdują się herby skoligaconych dynastii i przejętych matrymonialnie rodów. Paw powszechnie uznawany jest za symbol pychy, ale jest też symbolem nieśmiertelności. Być może w przypadku Habsburgów chodzi o jedno i drugie, jakkolwiek życiowym mottem uczynili słowa Psalmu 115: ?Nie nam Panie, nie nam, ale Twemu imieniu daj chwałę?.

Jednak historia pokazuje, że sam rodowód nie wystarczy. Można pochodzić z królewskiego rodu i być zabłąkanym. Można mieć utytułowane nazwisko i nie znać prawdziwej drogi. Można wyjść z dobrego domu i zgubić się na pierwszym rozstaju dróg. Przypowieść o synu marnotrawnym pokazuje, że nawet najlepszy dom i najlepszy ojciec nie zatrzyma siłą zbuntowanego syna i nie uchroni go przed piekłem błądzenia (por. Łk 15, 11-32). Jedna z córek Winstona Churchilla była alkoholiczką. Ojciec, premier rządu Jej Królewskiej Mości, współdecydował o losach świata, a nie mógł nic zmienić w życiu swojego dziecka. Rodowód nie wystarczy. Muszą się pojawić i nadążać różne cnoty, aby korona nie wieńczyła głowy głupca, barbarzyńcy czy okrutnika.

Wróćmy jednak do Księgi Powtórzonego Prawa. Wniosek wydaje się oczywisty: można być potomkiem Noego i błąkać się w różnych przestrzeniach. Błądzenie Abrahama, bo o nim mowa, polegało na tym, że nie znał prawdziwego Boga. Zapewne był człowiekiem religijnym jak wszyscy. Zapewne czcił wszystko, co nie jest bogiem (ciała astralne, siły płodności, bożki), wszystko to, co nie zbawia, a jedynie oszukuje zatrzymując człowieka w świecie iluzji. Nie wiemy, jak długo trwało duchowe błądzenie patriarchy Abrama, ale wystarczająco długo, by się zmęczył i rozczarował. Z nami jest podobnie. Bóg tak długo pozwala nam błądzić, aż osiągniemy wystarczający poziom zmęczenia i rozczarowania. Aż szczerze zapragniemy, by ktoś nas poprowadził mądrze i odpowiedzialnie we właściwym kierunku. Abram miał to szczęście, że Bóg wszedł w jego życie w najbardziej odpowiednim momencie. Zresztą Bóg nigdy nie przychodzi za wcześnie i nigdy się nie spóźnia.

Błądzenie Abrama, naszego ojca w wierze, skończyło się wielkim odkryciem. W wielości bałwanów i fałszywych bóstw odkrył prawdziwego Boga. Warto szukać, a nawet błądzić, jeśli owocem poszukiwań staje się objawienie prawdy. Poszukiwania bywają długie, bolesne, niewdzięczne, trudne, najeżone ryzykiem, ale także fascynują i stanowią prawdziwe wyzwanie, pomagają dojrzewać i dorośleć. A nawet sam czas jest istotnym kryterium sprawdzającym człowieka.

Abram nie tylko z nomady stał się osadnikiem. Nie tylko się zestarzał, ale przede wszystkim nabrał doświadczenia, nauczył się rozróżniać wewnętrzne głosy, odczytywać znaki, a nade wszystko rozmawiać z Bogiem. Bóg wielkiej tajemnicy stał się Bogiem żywego doświadczenia. Jeden człowiek dał początek narodowi, który mimo wielu dramatycznych chwil, przetrwał do dzisiaj. Miejscem, które było przystankiem w długiej historii wędrówek, wygnań i powrotów był Egipt, dolny róg tzw. żyznego półksiężyca, a głównym motywem wędrówki stał się chleb. I wszystko byłoby dobrze, gdyby nie wiatry historii. W którymś pokoleniu doszło do zmiany układu sił. Zmieniła się koniunktura i status potomków Aramejczyka. Z ludzi chronionych prawem, a nawet uprzywilejowanych, stali się niewolnikami Egiptu. Dom szczęścia stał się domem niewoli. Wolność zatruły: niewolnicza praca, wyzysk, strach i rzeź niemowląt. Wtedy życie stało się już nie do zniesienia. Ucisk zrodził w potomkach Noego ducha gorliwej modlitwy. Zaczęli wołać, być może nawet jęczeć, by Bóg ??mocną ręką i wyciągniętym ramieniem, wśród wielkiej grozy, znaków i cudów, wyprowadził ich z Egiptu?. I stało się! Wielki exodus nie był wielką ucieczką, ale triumfalnym pochodem na oczach upokorzonych i zdziesiątkowanych Egipcjan. Drogę naznaczyły wielkie cuda, które dla Izraelitów były znakami łaski, dla Egipcjan natomiast niszczycielskimi plagami. A potem była droga przez pustynię i wszystkie możliwe pokusy, zmęczenie, zwątpienie, bunt i gniew. Mimo wszystko Bóg nie porzucił Izraelitów na pustyni. Z konsekwencją właściwą kochającemu Ojcu prowadził ich do ziemi mlekiem i miodem płynącej, choć nie było to łatwe. Jednak znaleźli się wśród nich tacy, którzy stracili Egipt, a nie zyskali Ziemi Obiecanej. Byli też i tacy, którzy urodzili się na pustyni i w ogóle nie znali Egiptu, podobnie jak polskie pokolenie – rocznik 89, które nie wie, czym był komunizm, a zatem nie może właściwie rozumieć i używać daru wolności, sądząc, że markowe ciuchy, Internet, tablety i karty kredytowe były i będą zawsze w zasięgu młodego człowieka. I że to jest istota wolności.

Cała opowiedziana historia stanowiła treść i uzasadnienie święta i wyznawanej wiary. Starotestamentalne Credo Izraela jest bardzo podobne do Credo Kościoła. Z obu symboli wiary dowiadujemy się nie tylko, jaki Bóg jest w swej naturze, ale również czego dokonał ??dla nas i dla naszego zbawienia?. Dlatego mamy dokonać prawdziwego powrotu do tych pierwszych i najstarszych znaczeń, które przyjęliśmy w chwili naszego Chrztu świętego. Księga Powtórzonego Prawa zachęca nas, byśmy oddawali pokłon Panu Bogu swemu. Ale co to znaczy? Oznacza to uznanie, że historia życia każdego z nas ma sens, że jest dobra, że Bóg, który jest jej autorem, ani razu się nie pomylił? Wszystko w życiu chrześcijanina świadczy o miłości Boga. Nie ma faktów głupich, nielogicznych ani takich, które w ogóle nie powinny mieć miejsca. Wszystkie fakty są dziełem Bożej mądrości i miłosierdzia, które wyraziło się najbardziej w zgorszeniu Chrystusowego krzyża. Najbardziej wymowny komentarz do tajemnicy krzyża podarował nam święty Paweł:

„Nauka bowiem krzyża głupstwem dosłownie: głupotą jest dla tych, co idą na zatracenie (dosł. dążą do samozagłady, samozatracenia), mocą Bożą zaś dla nas, którzy dostępujemy zbawienia (dosł. dla tych, którzy dają się zbawić)”.

(1 Kor 1,18)

Głupstwo (gr. moria) w języku polskim ma ponad 100 synonimów. Wśród nich znajdujemy takie określenia: absurd, bzdura, nonsens, niedorzeczność, idiotyzm. Nieco dalej w wierszu 23. Apostoł mówi, że dla Żydów krzyż stanowi obrazę (gr. skandalon). Obraza w języku polskim ma kilkadziesiąt synonimów: obelga, policzek, zniewaga, poniżenie, zniesławienie, upokorzenie, plama, ujma. Widać, że dla wielu ludzi krzyż wtedy, a pewnie także teraz, w ogóle nie kojarzył się z wiarą w Boga. Dla wielu Bóg może być wszędzie, tylko nie w absurdzie, policzku czy upokorzeniu.

Paweł, jako wytrawny apostoł, zebrał te wszystkie ?synonimy krzyża?, które usłyszał lub wyczytał w mediach antycznego świata, by nas przygotować na wszystkie, najbardziej obraźliwe skojarzenia z krzyżem.

Powrót do źródeł oznacza powrót do tych najbardziej pierwotnych treści, które krzyż z jednej strony ukrywa, z drugiej – objawia.

Ks. Ryszard K. Winiarski